Planetarny architekt iluzji

Opublikowano przez

Victor Vasarely – twórca iluzji optycznej i architekt planetarnej plastyki

Victor Vasarely jest jedną z najważniejszych postaci sztuki XX wieku, a jego nazwisko nieodłącznie kojarzy się z op-artem – nurtem sztuki wykorzystującym wrażenia optyczne, ruch pozorny i geometryczne abstrakcje. Urodzony jako Győző Vásárhelyi 9 kwietnia 1906 roku w Peczu na Węgrzech, artysta ten przeszedł długą drogę – od studenta medycyny, przez adepta koncepcji Bauhausu, aż do ikony sztuki nowoczesnej, której wpływ do dziś obecny jest nie tylko w muzeach, ale również w designie, reklamie i przestrzeni miejskiej.

Kierunek medycyna, serce dla sztuki – początki kariery Vasarely’ego

Początkowo Victor Vasarely planował zostać lekarzem, ale po dwóch latach studiów zrezygnował z medycyny na rzecz sztuki. Od 1929 roku uczył się w pracowni Sándora Bortnyika w Budapeszcie, która była blisko związana z ideami Bauhausu – niemieckiej szkoły łączącej sztukę z rzemiosłem i architekturą. To tam zafascynował się geometrią i rytmem, które miały zdefiniować jego styl artystyczny w kolejnych dekadach.

W 1930 roku przeniósł się do Paryża, gdzie rozpoczął pracę jako grafik reklamowy. Tworząc wizualizacje dla renomowanych agencji, takich jak Havas, Draeger czy Devambez, wykształcił charakterystyczną dla siebie precyzję i zmysł kompozycyjny. To właśnie w tym okresie powstało jego pierwsze istotne dzieło – „Zebra” z 1937 roku – uznawane dziś za jedno z pierwszych dzieł op-artu.

Czarno-biała rewolucja i narodziny op-artu

W latach 40. i 50. Vasarely konsekwentnie rozwijał swoją wizję sztuki opartej na iluzjach optycznych. Jego pierwsze kompozycje bazowały głównie na kontrastach czerni i bieli, osiągając zdumiewający efekt przestrzenności i ruchu mimo pracy na płaskiej powierzchni. Czarno-biała kolorystyka pozwalała mu eksperymentować z percepcją ludzkiego oka, wzbudzając w odbiorcach złudzenia wibracji, falowań czy pulsacji.

Rok 1955 okazał się przełomowy – Vasarely zaprezentował swoje prace w paryskiej Galerii Denise René (która już w 1944 roku zorganizowała jego pierwszą wystawę). Od tego momentu jego twórczość zaczęto określać mianem „op art” – sztuki optycznej. Był to zarazem czas, w którym artysta zaczął tworzyć cykle obrazów „optyczno-kinetycznych”, zrywając powoli z monochromatyzmem na rzecz bardziej barwnych kompozycji.

Folklor planetarny i alfabet plastyczny – idea uniwersalnego języka sztuki

Od lat 60. Vasarely tworzył własne manifesty artystyczne, formułując koncepcję tzw. „folkloru planetarnego”. Była to wizja sztuki uniwersalnej, zrozumiałej i dostępnej dla każdego człowieka, niezależnie od pochodzenia czy wykształcenia. Aby to osiągnąć, opracował system „alfabetu plastycznego” – zbioru podstawowych form geometrycznych i kolorów, które można dowolnie przetwarzać i zestawiać, tworząc różnorodne dzieła artystyczne. System ten miał stanowić uniwersalny kod porozumienia wizualnego – język sztuki przyszłości.

Koncepcja alfabetu plastycznego nie była czysto teoretyczna – Vasarely zastosował ją w praktyce, tworząc m.in. wielkoformatowe murale, fasady budynków, kompozycje przestrzenne czy nawet logotypy. Jego twórczość świadomie zmierzała w stronę sztuki zintegrowanej z przestrzenią publiczną, użytecznej i komunikatywnej.

Sztuka w służbie przestrzeni – Vasarely jako designer środowiskowy

Vasarely był nie tylko malarzem, ale również pionierem w zakresie sztuki środowiskowej. Jego współpraca z firmą Renault w latach 70. zaowocowała m.in. nowym logotypem firmy, wykonanym przy wsparciu jego syna Jeana-Pierre’a (działającego pod pseudonimem Yvaral), a także serią instalacji przy francuskich autostradach. Instalacje te, przy których wykorzystano emaliowane blachy – trwałe i odporne na warunki atmosferyczne – łączyły sztukę z infrastrukturą, czyniąc podróże bardziej estetycznym doświadczeniem. Jak powiedział sam Vasarely: „Autostrada realizuje szczęśliwe małżeństwo krajobrazów naturalnych i sztucznych.”

Jednym z ciekawszych projektów artysty była również fasada paryskiego studia RTL przy rue Bayard – struktura złożona z metalowych lameli ułożonych w dynamiczny, optyczny wzór. Fasada ta została w 1972 roku uznana za dzieło sztuki i wpisana do rejestru zabytków. Dziś znajduje się pod opieką Fundacji Vasarely w Aix-en-Provence.

Muzea jako centra edukacji i kontemplacji

Wspólnie z żoną Claire Spinner, Vasarely powołał w 1971 roku Fundację Vasarely, której celem była popularyzacja jego sztuki oraz jej zastosowań w architekturze i przestrzeni publicznej. W 1976 roku w Aix-en-Provence otwarto Centrum Architektoniczne – monumentalny kompleks będący połączeniem muzeum, laboratorium i przestrzeni wystawienniczej. Równolegle uruchomiono dwa muzea dydaktyczne na Węgrzech – w Peczu (1976) i Budapeszcie (1986) – w których znajdują się inalienowalne zbiory prac artysty.

Także Gordes – niewielka miejscowość w Prowansji, z którą Vasarely związał się emocjonalnie – była gospodarzem Muzeum Vasarely’ego w latach 1970–1996. Choć placówka została zamknięta z powodów finansowych, przez dekady stanowiła ważne centrum edukacji artystycznej.

Po śmierci artysty – spór o dziedzictwo i moralne prawo do sztuki

Victor Vasarely zmarł 15 marca 1997 roku w Paryżu w wieku 90 lat. Śmierć artysty zapoczątkowała serię sporów o jego spuściznę. Fundacja Vasarely ogłosiła upadłość miesiąc później z powodu długów podatkowych. Konflikt pomiędzy rodziną Vasarely’ego a ówczesną administracją fundacji przybrał na sile, szczególnie po śmierci Claire w 1990 roku. W centrum kontrowersji znalazł się Charles Debbasch, były prezes fundacji, który został oskarżony o sprzeniewierzenie majątku i nadużycia.

Wielowymiarowy spór, ciągnący się dekady, odżył ponownie w 2023 roku, gdy media doniosły o zaangażowaniu nowego prawnika reprezentującego rodzinę artysty. Na szczęście, dzięki staraniom wnuka Pierre’a Vasarely’ego – obecnie prezesa fundacji – dzieła artysty są sukcesywnie zabezpieczane, odnawiane i udostępniane nowym pokoleniom widzów.

Dziedzictwo Vasarely’ego – sztuka, która nie przestaje żyć

Victor Vasarely pozostaje jednym z najbardziej rozpoznawalnych twórców sztuki XX wieku, a jego estetyka do dziś inspiruje designerów, architektów, grafików i artystów multimedialnych. Widoczna zarówno w reklamie, sztuce ulicznej, jak i na ekranach komputerów – op-art Vasarely’ego zatarł granicę między elitarną sztuką galeryjną a popularną wizualnością codziennego życia.

Jego sztuka nie tylko zrewolucjonizowała sposób postrzegania obrazu, ale również przewidziała wiele zjawisk współczesnej kultury wizualnej – od grafiki komputerowej po interaktywne instalacje. Z pomocą prostych form, kolorystycznych iluzji i nieograniczonej wyobraźni, Vasarely osiągnął to, co dla wielu pozostaje celem nieosiągalnym: stworzył język sztuki, który mówi do każdego z nas.

tags: Victor Vasarely, op-art, sztuka nowoczesna